درمان اختلال بلع در بزرگسالان

 

 

 

 

 

دیسفاژی نوعی بیماری است که منجر به بروز مشکلاتی در بلع می‌شود. این مشکل می‌تواند یک وضعیت دردناک باشد و در برخی موارد حتی بلع غیرممکن می‌شود. اختلال بلع می‌تواند در هر سنی رخ بدهد؛ اما در بزرگسالان و افراد مسن رایج‌تر است. علل مشکلات بلع متفاوت است و درمان به علت آن بستگی دارد. در این مقاله می‎خواهیم به بررسی درمان اختلال بلع در بزرگسالان بپردازیم. با ادامه این مطلب ما را همراهی کنید.

دیسفاژی در بزرگسالان چیست؟

دیسفاژی یک اختلال بلع است که حفره دهان، حلق، مری یا محل اتصال معده به مری را درگیر می‌کند. پیامدهای دیسفاژی عبارت‌اند از سوءتغذیه و کم‌آبی، ذات‌الریه آسپیراسیون، به خطر افتادن سلامت عمومی، بیماری مزمن ریوی، خفگی و حتی مرگ. فردی که مبتلا به این بیماری است نمی‌تواند به درستی غذا بخورد یا مایعات را بنوشد.

این مشکل ممکن است هزینه‎های مادی و معنوی زیادی برای فرد به بار آورد و حتی نیاز باشد فرد و خانواده او تغییرات قابل‌توجهی را در شیوه زندگی خود ایجاد کنند. این بیماری انواع مختلفی دارد:

• دیسفاژی دهانی: در این حالت مشکل به دهان برمی‌گردد که گاهی به دلیل ضعف زبان پس از سکته مغزی ایجاد می‌شود. در این حالت فرد در جویدن غذا مشکل دارد و نمی‌تواند با دهان خود غذا را حمل کند.
• دیسفاژی حلقوی: در این نوع از اختلال بلع، مشکل در گلو است. مشکلات گلو اغلب ناشی از یک مشکل عصبی هستند که بر اعصاب تأثیر می‎گذارند (مانند بیماری پارکینسون، سکته مغزی یا اسکلروز جانبی آمیوتروفیک).
• دیسفاژی مری: در این نوع از دیسفاژی، مشکل به مری برمی‌گردد. این مورد معمولاً به دلیل انسداد یا تحریک مری ایجاد می‌شود و فرد برای درمان به جراحی نیاز پیدا می‎کند.

اختلال یادگیری چیست؟ برای آشنایی بیشتر می توانید مقاله مورد نظر را مطالعه نمایید.

چه عواملی منجر به بروز اختلال بلع در بزرگسالان می‌شود؟

عوامل مختلفی در بروز این بیماری نقش دارند. این عوامل را در ادامه بررسی می‎کنیم.

• سن بالا: این بیماری در افرادی که سن بالاتری دارند، بیشتر دیده می‌شود. تخمین زده شده است که بین 15 تا 22 درصد از افراد بالای 50 سال دچار اختلال بلع می‌شوند.
• سکته مغزی: طبق نتایج برخی از تحقیقات حدود یک سوم از افرادی که دچار سکته مغزی می‌شوند، به دیسفاژی نیز مبتلا می‎گردند.
• بیماری پارکینسون و ALS
• بیماری رفلاکس معده به مری یا GERD
• سرطان سر و گردن
• ناتوانی ذهنی
• ام اس
• مشکلاتی که فرد نیاز به لوله‎گذاری دارد
• سندرم شوگرن
• لوپوس
• زوال عقل و آلزایمر
• آسیب مغزی تروماتیک
• بی‎حرکتی تارهای صوتی

پیشنهاد می شود مقاله فیزیوتراپی کودکان از دست ندهید.

علائم و نشانه‌های دیسفاژی بزرگسالان

نشانه‎های اختلال بلع در بزرگسالان می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. به طور کلی علائم دیسفاژی در بزرگسالان عبارت‌اند از:

• آبریزش دهان
• بی‌اثر بودن جویدن
• باقی ماندن غذا یا مایعات در حفره دهان
• ناتوانی در بسته نگه داشتن لب‌ها
• طولانی شدن جویدن و بلعیدن
• نشت غذا یا مایعات از حفره بینی
• احساس پری در گلو
• احساس درد هنگام بلعیدن
• تغییراتی در کیفیت صدا
• سرفه یا پاک‌سازی گلو در حین یا بعد از خوردن یا نوشیدن
• مشکل در هماهنگی تنفس و بلع
• عفونت تنفسی
• تغییر در عادات غذایی
• کاهش وزن
• سو تغذیه
• کم‌آبی

افرادی که به اختلال بلع دچار می‌شوند، ممکن است تمامی این علائم را تجربه نکنند.

می توان برای آشنایی با توانبخشی بیماران سکته مغزی مقاله توانبخشی سکته مغزی را مطالعه نمایید.

روش‎های درمان اختلال بلع در بزرگسالان

روش‌های مختلفی برای درمان دیسفاژی وجود دارد. روش درمانی با توجه به ارزیابی بیمار انتخاب می‌شود. فیزیوتراپ‎ها و گفتار درمانگران از جمله افرادی هستند که نقش اساسی در درمان دیسفاژی بزرگسالان دارند. درمان دیسفاژی ممکن است شامل بازیابی عملکرد طبیعی بلع (روش‎های توانبخشی) یا اصلاحاتی در قوام رژیم غذایی و سبک زندگی بیمار (روش‎های جبرانی) باشد.

تکنیک‎های توانبخشی مانند تمرینات گفتاردرمانی برای ایجاد تغییرات پایدار در بلع فرد و بهبود عملکرد فیزیولوژیکی او در طول زمان طراحی شده‎اند. هدف بسیاری از تمرینات، بهبود عملکرد و پایدار ماندن آن است.

تکنیک‎های جبرانی در زمان استفاده نوع بلع را تغییر می‌دهند؛ اما تغییر عملکردی پایدار ایجاد نمی‎کنند. هدف از این تکنیک‎ها جبران کسری‎هایی است که هنوز قابل بازسازی نیستند و زمان لازم است تا فرد بتوانند در آن زمینه خاص توانایی خود را به دست آورد. حتی ممکن است فرد نتواند در آن زمینه توانایی خود را بازیابد و مجبور شود از همین تکنیک‎ها برای بلع بهتر استفاده کند.

در ادامه روش‎های درمانی دیسفاژی بزرگسالان را می‎آوریم.

درمان‌های طبیعی و خانگی برای بهبود گفتار و بلع

در کنار درمان‌های تخصصی گفتاردرمانی و فیزیوتراپی بلع، برخی درمان‌های ساده و طبیعی می‌توانند به تسریع روند بهبود کمک کنند. البته این روش‌ها جایگزین درمان‌های اصلی نیستند، بلکه مکملی برای تقویت آرامش عضلات گلو، کاهش التهاب و بهبود حرکات بلع هستند.

درمان طبیعی	نحوه استفاده	فواید کلیدی	منبع پیشنهادی
غرغره آب‌نمک گرم	۲ بار در روز، ۱ قاشق چای‌خوری نمک در نصف لیوان آب گرم	ضدعفونی‌کننده، کاهش التهاب گلو	طب سنتی ایرانی، وب‌طب
زنجبیل تازه یا دمنوش آن	جوشاندن ۱ برش زنجبیل تازه در آب به مدت ۵ دقیقه	ضد التهاب، بهبود گردش خون در ناحیه گلو	سایت تبیان
چای بابونه	نوشیدن روزانه ۱–۲ فنجان، بدون شکر	آرام‌بخش عضلات گلو، ضد التهاب	کتاب گیاه‌درمانی دکتر ناظرزاده
عسل و لیمو	ترکیب ۱ قاشق عسل طبیعی با چند قطره آب لیموی تازه	نرم‌کننده گلو، ضدعفونی و افزایش ایمنی بدن	سلامت‌نیوز، حکیم تهرانی
نعناع بیابانی (پونه)	دم‌کرده پونه کوهی با عسل، روزی ۱ فنجان	ضد اسپاسم، خوش‌بوکننده دهان، ضدعفونی‌کننده	طب‌سنتی ایرانی، حکیم رضی

🔔 نکته مهم:

در صورتی که بیمار دچار اختلال بلع شدید یا مشکلات پزشکی خاصی مانند پارکینسون، سکته یا ام‌اس است، استفاده از درمان‌های خانگی باید حتما با نظر متخصص گفتاردرمانی یا پزشک معالج انجام شود.

الکتروتراپی و تحریک عصبی در درمان اختلال بلع

یکی از روش‌های نوین و مؤثر در درمان دیسفاژی (اختلال بلع)، استفاده از الکتروتراپی (Electrical Stimulation) و تحریک عصبی عملکردی (NMES: Neuromuscular Electrical Stimulation) است. این تکنیک‌ها با هدف تحریک عضلات ضعیف‌شده حلق و حنجره و بازآموزی عملکرد صحیح آن‌ها به کار می‌روند.

نحوه عملکرد:

در روش NMES، الکترودهایی روی پوست گردن بیمار قرار می‌گیرند و جریان الکتریکی ملایمی به اعصاب و عضلات ناحیه بلع ارسال می‌شود. این تحریک، موجب انقباض عضلات درگیر در بلع (مثل عضلات suprahyoid یا infrahyoid) شده و به تقویت آن‌ها کمک می‌کند. گاهی از این روش در کنار تمرینات درمانی بلع استفاده می‌شود تا اثربخشی آن افزایش یابد.

✅ مزایای الکتروتراپی بلع:

• تقویت عضلات ضعیف یا تحلیل‌رفته ناحیه گردن و حلق

• کمک به افزایش دامنه حرکت استخوان هیوئید و حنجره

• بهبود عملکرد اسفنکتر فوقانی مری (UES)

• قابل استفاده برای بیماران مبتلا به سکته مغزی، پارکینسون، ام‌اس و سایر اختلالات عصبی

• کاهش نیاز به تغذیه با لوله در برخی بیماران

⚠️ محدودیت‌ها و نکات احتیاطی:

• برای همه بیماران مناسب نیست؛ مثلاً در موارد وجود دستگاه‌های تنظیم ضربان قلب (پیس‌میکر) یا اختلالات حسی در ناحیه گردن، باید با احتیاط استفاده شود.

• در صورت عدم تنظیم صحیح شدت جریان، ممکن است احساس ناراحتی یا اسپاسم عضلانی ایجاد شود.

• اثربخشی آن وابسته به ترکیب با تمرینات تخصصی گفتاردرمانی و استمرار جلسات است.

تغییر رژیم غذایی و اصلاح بافت غذاها

گاهی با ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی و اصلاح بافت غذاها می‎توان به فرد کمک کرد تا بهتر آنها را ببلعد. ایجاد تغییراتی در بافت، دما و طعم غذاهای جامع و مایعات می‌تواند به این افراد کمک کند.

تغذیه با لوله در اختلال بلع: انواع، شرایط و توان‌بخشی پس از آن

گاهی در مراحل شدید اختلال بلع، بیمار نمی‌تواند مایعات یا غذا را به‌طور ایمن از راه دهان مصرف کند. در این شرایط، پزشک ممکن است تغذیه با لوله را برای پیشگیری از سوءتغذیه یا ورود غذا به نای (آسپیراسیون) تجویز کند. این روش به بیمار کمک می‌کند تا در طول درمان و توان‌بخشی، نیازهای تغذیه‌ای خود را تأمین کند.

توان‌بخشی پس از برداشتن لوله تغذیه

مراحل بازگشت به تغذیه طبیعی به صورت گام‌به‌گام انجام می‌شود:

1. ارزیابی دقیق توسط گفتاردرمانگر
2. شروع با غذاهای نرم، پوره‌ای یا صاف‌شده
3. تمرین‌های تقویت عضلات بلع و تنفس
4. استفاده از مانورهای بلع ایمن مانند Effortful و Mendelsohn
5. افزایش تدریجی تنوع، بافت و حجم غذا
6. بررسی تغذیه و وزن بیمار توسط متخصص تغذیه

📌 نکته مهم
تغذیه با لوله نباید به عنوان راه‌حل دائمی در نظر گرفته شود؛ بلکه ابزاری موقت برای حمایت از بدن بیمار در مسیر درمان است. با شروع به‌موقع گفتاردرمانی، بسیاری از بیماران می‌توانند به تغذیه دهانی بازگردند

استفاده از مانورهای مختلف

 مانورهای بلع درمانی (Swallowing Maneuvers) استراتژی‎های خاصی هستند که توسط پزشکان به بیماران آموزش داده می‌شوند. از این مانورها برای تغییر زمان یا قدرت حرکات خاص بلع استفاده می‌شود. چند مانور برای اختلال بلع وجود دارد؛ اما ممکن است همه آن‎ها برای تمامی افرادی که دچار این اختلال می‌شوند، مناسب نباشد. در نتیجه، پزشک و گفتاردرمانگر تشخیص می‎دهند که کدام مانور برای بیمار مناسب است و سپس آن را به او آموزش می‎دهند.

مانور Effortful Swallow (بلع پرقدرت)

این مانور یکی از رایج‌ترین تکنیک‌های درمانی در اختلال بلع است و با هدف افزایش قدرت عضلات درگیر در بلع، به‌ویژه عضلات زبان، حلق و حنجره انجام می‌شود. در این روش، بیمار هنگام بلع، به‌صورت آگاهانه و با شدت، عضلات خود را منقبض می‌کند و هم‌زمان، زبان را محکم به سقف دهان (کام) فشار می‌دهد.

نتیجه این انقباض ارادی، افزایش فشار در حلق فوقانی، بهبود انقباض پایه زبان، و افزایش دامنه حرکت قدامی استخوان هیوئید است. همچنین، این مانور می‌تواند مدت زمان بسته بودن دهلیز حنجره و کل زمان مرحله بلع را به شکل مؤثری افزایش دهد.

📌 کاربرد بالینی:

• تقویت عضلات حلق و زبان

• افزایش فشار دهانی ـ حلقی

• پاک‌سازی بهتر باقی‌مانده غذا از حلق

• کاهش خطر ورود مواد غذایی به نای (آسپیراسیون)

مانور مندلسون

در این مانور، بیمار هنگام بلع، حنجره را در بالاترین موقعیت ممکن نگه می‌دارد و چند لحظه در همان حالت باقی می‌ماند. این توقف کنترل‌شده باعث افزایش زمان باز بودن اسفنکتر فوقانی مری (UES) و هماهنگی بهتر بین حرکات عضلات بلع می‌شود.

📌 کاربرد بالینی: این مانور به‌طور ویژه برای افرادی طراحی شده که در باز شدن اسفنکتر فوقانی مری یا در شروع حرکت بلع دچار مشکل هستند. با نگه‌داشتن حنجره و عضلات هیولارنژیال (Hyolaryngeal muscles) در موقعیت بالا، خطر ورود غذا یا مایعات به راه هوایی کاهش می‌یابد و بلع ایمن‌تر انجام می‌شود.

 

مانور Supraglottic Swallow

این مانور برای بستن ارادی تارهای صوتی پیش از بلع طراحی شده و هدف اصلی آن محافظت از راه هوایی است. در این تکنیک، بیمار کمی پیش از بلع، نفس خود را حبس می‌کند تا تارهای صوتی بسته شوند، سپس عمل بلع را انجام می‌دهد و بلافاصله پس از آن یک سرفه ارادی می‌زند تا هرگونه باقیمانده احتمالی از مواد غذایی که ممکن است به سمت نای رفته باشد، خارج شود.

مانور Super-Supraglottic Swallow

این تکنیک، نسخه پیشرفته‌تری از مانور قبلی است. در این مانور، علاوه بر حبس نفس و سرفه، فشار بیشتری برای بستن گلوت (مجرای صوتی) اعمال می‌شود و عضلات اضافی حنجره و حلق نیز فعال می‌شوند تا حفاظت از راه هوایی به حداکثر برسد.

📌 کاربرد بالینی: این مانورها به‌ویژه برای بیمارانی مفید هستند که دچار ضعف شدید در بستن تارهای صوتی یا آسپیراسیون مکرر (ورود غذا یا مایعات به نای) هستند و نیاز به حفاظت بیشتری از راه هوایی دارند.

به نقل از منبع وب سایت  PubMed 

Swallowing rehabilitative therapies including jaw exercises, tongue exercises, chin tuck against resistance (CTAR), Shaker exercises, effortful swallow training (EST), traditional dysphagia therapy (TDT), and respiratory muscle training (RMT) … are a crucial part of dysphagia rehabilitation.” 

ترجمه فارسی:

«روش‌های توانبخشی بلع شامل تمرینات فک و زبان، مانور “چین تاك با مقاومت” (CTAR)، تمرینات Shaker، آموزش بلع پرقدرت (Effortful Swallow)، درمان سنتی اختلال بلع (TDT)، و تمرینات عضلات تنفسی (RMT) … بخش بسیار مهمی از روند توانبخشی دیسفاژی هستند.»

تمرینات بلع درمانی

تمرینات بلع درمانی شامل تمرینات لب، فک، زبان، کام نرم، حنجره یا ماهیچه‌های تنفسی می‌شود. گفتاردرمانگر با توجه به نوع اختلال بلع بیمار، تمرین مخصوصی را برای او طراحی می‎کند. برخی از تمرینات مناسب دامنه حرکتی هستند، برخی دیگر تمرینات مقاومتی هستند. بعضی از تمرینات برای جویدن هستند و… . این تمرینات به فرد کمک می‌کنند تا بدون سرفه یا احساس خفگی بتواند غذا بخورد یا مایعات بنوشد.

تکنیک‌های وضعیتی

برخی از روش‎های درمانی هم شامل تکنیک‎های وضعیتی می‌شوند. در این روش تشخیص داده می‌شود که با تغییر وضعیت فرد در کدام حالت، بلعیدن برای او راحت‎تر می‌شود. به عنوان مثال، اگر چانه او به سمت پایین باشد بهتر است یا چانه به سمت بالا؟ گاهی نیاز است که فرد برای بلعیدن بهتر سر خود را به پهلو بچرخاند. این تغییرات روی باریک شدن راه هوایی، هدایت بهتر غذا به سمت مری و… تأثیر می‌گذارند.

گشاد کردن مری

گاهی علت اختلال بلع در فرد، باریک بودن مری است. در این شرایط از روشی برای گشاد کردن مری استفاده می‎کنند. یک بالون مخصوص وارد مری می‎کنند. پس از باد کردن بالون و گشاد کردن مری، آن را از بدن فرد خارج می‎کنند.

بوتاکس

از تزریق بوتاکس زمانی استفاده می‌شود که بخشی از ماهیچه‎های مری سفت شده باشند. بوتاکس موجب شل شدن عضلات سفت می‌شود. در نتیجه انقباض را کاهش می‎دهد. نکته‎ای که در مورد این روش وجود دارد این است که گاهی فرد باید بوتاکس را مجدداً تزریق کند. زیرا تأثیر آن پس از مدتی از بین می‎رود.

دارودرمانی

در برخی موارد داروها می‌توانند مشکل فرد را رفع کنند. داروهای ضد رفلاکس، داروهای مدیریت بزاق و… از جمله داروهایی هستند که در این شرایط برای بیماران تجویز می‌شوند. پزشک با توجه به مشکل فرد داروی لازم را تجویز خواهد کرد.

استفاده از پروتز و لوازم داخل دهانی

پروتزها (به عنوان مثال، پروتز پرکننده کام، پروتز لیفت کام) به فرد کمک می‎کنند تا بهتر بتوانند غذاها را ببلعند و مایعات را بنوشند. پروتزها دستگاه‌هایی هستند که در داخل دهان قرار داده می‌شوند و می‎توان آن‎ها را پس از غذا خوردن از دهان خارج کرد. این دستگاه‎ها کمبود فرد را جبران می‌کنند. به عنوان مثال، باعث بسته شدن لب‌ها در زمان جویدن غذا می‌شوند یا زبان و لب‌ها را در زمان بلعیدن در موقعیت مناسب قرار می‎دهند.

همچنین پیشنهاد می شود با فیزیوتراپی گردن بیشتر آشنا شوید.

تغذیه با لوله

گاهی روش‎های دیگر جواب نمی‎دهد و در این شرایط پزشکان ممکن است استفاده از لوله تغذیه را توصیه کنند. مدت زمان استفاده از لوله از فردی به فرد دیگر متفاوت است. نکته مهم این است که مواد مغذی و مایعات به بدن فرد برسد.

جراحی

در نهایت، اگر دیگر روش‎ها کارساز نبودند، از جراحی برای درمان استفاده می‌شود. معمولاً از این روش زمانی استفاده می‌شود که فرد دارای تومور و موارد این چنینی است. در مجموع، پزشکان سعی می‎کنند تا جای ممکن از روش‎های درمانی غیرتهاجمی استفاده کنند؛ اما گاهی جراحی ضروری است.

برای اطلاع بیشتر درباره فیزیوتراپی می توانید فیزیوتراپی در منزل را مطالعه نمایید.

سخن نهایی

در این مقاله به بررسی درمان اختلال بلع در بزرگسالان پرداختیم، انواع این بیماری را بررسی کردیم و انواع روش‌های درمانی آن را توضیح دادیم. این مشکل در بزرگسالان و افراد مسن بیشتر دیده می‌شود. پزشکان، فیزیوتراپ‎ها و گفتار درمانگران متخصصانی هستند که در این زمینه به بیماران مبتلا به دیسفاژی کمک می‎کنند. تیم توان هاب متشکل از فیزیوتراپ‎ها و گفتار درمانگران ماهر و باتجربه‎ای است که خدمات خود را در منزل ارائه می‎دهند. این گونه دیگر نیازی نیست نگران رفت و آمد، برنامه‌ریزی جلسات و مسائل این چنینی باشید. به ساحتی می‌توانید جلسات گفتاردرمانی و فیزیوتراپی اختلال بلع بزرگسالان را در خانه برگزار کنید. علاوه بر این، می‎توانید از پشتیبانی 24 ساعته توان هاب نیز بهره‌مند شوید و سؤالات و دغدغه‌های خود را مطرح کنید.

 

 

منابع :
mayoclinic
nhs

asha