در این مقاله به بررسی دو اختلال زبانی مهم، یعنی دیسفازی(Dysphasia) و آفازی (Aphasia)می‌پردازیم. دیسفازی می‌تواند رشدی یا اکتسابی باشد و توانایی درک یا تولید زبان را مختل می‌کند، در حالی که آفازی همیشه ناشی از آسیب مغزی است. هر دو اختلال انواع مختلفی دارند (بیانی، ادراکی، مختلط/گلوبال، آنومیک) و با علائمی مانند اختلال در جمله‌سازی، درک گفتار، واژه‌یابی، یا خواندن و نوشتن همراه هستند. علل آن‌ها شامل سکته، تروما، تومور، عفونت یا اختلالات عصبی است. تشخیص از طریق معاینات بالینی، ارزیابی‌های گفتاری، تصویربرداری مغزی و تست‌های استاندارد صورت می‌گیرد. درمان اصلی، گفتاردرمانی است که با تمرینات متنوع و مشارکت خانواده مؤثر واقع می‌شود.
| ویژگی | دیسفازی (Dysphasia) | آفازی (Aphasia) |
|---|---|---|
| تعریف | اختلال در درک یا تولید زبان به دلیل مشکلات رشدی یا آسیب مغزی | اختلال حاد و اکتسابی در زبان که ناشی از آسیب مغزی است |
| علت اصلی | اختلالات رشدی، سکته، ضربه مغزی، تومور، بیماری‌های نورولوژیک | سکته، آسیب مغزی، تومور، عفونت، بیماری‌های عصبی پیشرونده |
| زمان بروز | ممکن است از کودکی (به‌صورت رشدی) یا بعد از آسیب مغزی آغاز شود | معمولاً بعد از آسیب مغزی ناگهانی یا پیشرونده (مثلاً سکته مغزی) بروز می‌کند |
| نوع اختلال زبانی | مشکلات در بیان، درک زبان یا هر دو (بیانی، ادراکی، مختلط) | اختلال در گفتار، درک، خواندن، نوشتن (بیانی، ادراکی، گلوبال، آنومیک و…) |
| شایع‌ترین نشانه‌ها | گفتار آهسته، جملات ناقص، دشواری در درک گفتار، مشکلات دستوری، بی‌نظمی واژگانی | ناتوانی در یافتن کلمات، استفاده از واژگان نادرست، درک ضعیف زبان، خطاهای معنایی |
| جمعیت هدف | کودکان (اختلال رشدی) و بزرگسالان (آسیب مغزی) | بیشتر در بزرگسالان دیده می‌شود، اما ممکن است در کودکان نیز رخ دهد |
| تشخیص | شرح حال + ارزیابی رشد زبان + آزمون‌های رشدی (CELF، PLS، TOLD) | شرح حال + تصویربرداری مغز + آزمون‌های خاص آفازی (WAB، BDAE) |
| ارزیابی شناختی | برای افتراق از اوتیسم، ADHD، ناتوانی یادگیری و… انجام می‌شود | افتراق از دمانس، دیزآرتری، آپراکسی گفتار، بیماری‌های نورولوژیک |
| درمان اصلی | گفتاردرمانی طولانی‌مدت با تمرکز بر رشد زبان و تقویت ارتباط | گفتاردرمانی تخصصی برای ترمیم زبان آسیب‌دیده و بازآموزی مهارت‌های زبانی |
| پیش‌آگهی درمان | در کودکان با مداخله زودهنگام بسیار بهتر؛ نیاز به صبر و پیوستگی جلسات | بسته به سن، نوع آسیب مغزی و شروع زودهنگام درمان، امکان بهبود نسبی وجود دارد |
| نکات کلیدی درمان | تمرینات ساختار واژگانی، تقویت جمله‌سازی، بازی‌های زبانی، حمایت خانوادگی | تمرین تکرار، نامیدن اشیا، تمرین نوشتاری و شنیداری، برنامه توانبخشی چندوجهی |
| پیشنهاد مراجعه به متخصص | در صورت مشاهده تأخیر زبان در کودک، پاسخ نادرست به سوالات، یا اختلال گفتار طولانی‌مدت | به‌محض پایداری وضعیت بیمار بعد از آسیب مغزی، برای گفتاردرمانی مراجعه شود |
دیسفازی چیست؟
دیسفازی نوعی اختلال زبانی است و روی توانایی فرد مبتلا برای تولید گفتار و درک آن، اثر منفی می‌گذارد. این اختلال می‌تواند باعث بروز مشکلاتی در خواندن و نوشتن یا حتی حرکات بدن شود. برای اینکه دقیق‌تر بدانید، دیسفازی چیست و چطور روی بیمار اثر می‌گذارد، باید با انواع آن آشنا باشید.
انواع دیسفازی شامل موارد زیر می‌شوند:
- دیسفازی بیانی: فرد درک خوبی از زبان دارد، اما نمی‌تواند جمله‌سازی کند و در بیان کلمات مشکل دارد.
- دیسفازی ادراکی: حتی اگر فرد بتواند صحبت کند هم توانایی درک گفتار دیگران را ندارد.
- دیسفازی مختلط: فرد مبتلا هم در ادراک زبان و گفتار دچار مشکل است و هم نمی‌تواند از زبان برای بیان و گفتار استفاده کند.
نشانه‌های شایع دیسفازی
اینکه دیسفازی چه علائم و نشانه‌هایی با خود به‌همراه می‌آورد، تا حد زیادی وابسته به محل و شدت آسیب‌دیدگی مغز است. به‌طور کلی، علامت‌های رایج این اختلال شامل موارد زیر می‌شوند:
- صحبت‌کردن با تک‌کلمات و حذف کلمات کوچک مانند حروف اضافه؛
- مشکل در پیداکردن کلمات در هنگام صحبت‌کردن؛
- وجود اشتباهات دستوری در زمان صحبت‌کردن؛
- استفاده از کلمات بی‌معنی و بدون مفهوم؛
- دشواری در تکلم یا آهسته حرف‌زدن؛
- پاسخ‌های نادرست به سوالات ساده؛
- نیاز به زمان برای درک گفتار؛
- مشکل در درک گفتار سریع؛
- به‌هم ریختن ترتیب کلمات؛
- آگاهی‌نداشتن از خطاها؛
- مشکل در درک گفتار.
دلایل بروز دیسفازی
دیسفازی هم از اختلالات گفتاری است و زمانی رخ می‌دهد که بخش‌هایی از مغز که مسئول تولید گفتار و درک زبان هستند، دچار آسیب شوند. دلایل مختلفی باعث آسیب‌دیدگی مغز می‌شوند. برای مثال:
- سکته مغزی؛ خونرسانی به مغز قطع می‌شود و نواحی زبانی آسیب می‌بینند.
- آسیب مغزی؛ ضربه به سر، تصادف یا مصدومیت‌های ورزشی باعث آسیب به مغز در ناحیه کنترل زبان می‌شوند.
- تومورهای مغزی؛ رشد تومور در نزدیکی مناطق نزدیک به کنترل زبان در مغز هم باعث دیسفازی می‌شود.
- عفونت مغزی؛ التهابات مغزی موسوم به انسفالیت یا ملتهب‌شدن پرده‌های مغزی، یعنی مننژیت هم باعث بروز دیسفازی می‌شوند.
- بیماری‌های نورولوژیک؛ صرع، ام‌اس یا آلزایمر از جمله بیماری‌هایی هستند که اختلال دیسفازی را به‌همراه می‌آورند.
اگر دیسفازی به‌واسطه اختلال رشدی رخ دهد، زبان به‌طور طبیعی رشد نمی‌کند و مشکلات گفتاری مختلف را به‌وجود می‌آورد. امکان دارد که این اختلال در مسیر رشد یا گاهی به دلایل ژنتیکی ایجاد شود.
دیسفازی در کودکان و بزرگسالان
اختلال دیسفازی هم در کودکان دیده می‌شود و هم در بزرگسالان. باید به تفاوت‌های بروز این مشکل در هر رده سنی دقت کنید:
| ویژگی | دیسفازی کودکان | دیسفازی بزرگسالان |
| علت | معمولاً رشد نامناسب زبان در کودکان دیرگو، علت‌های غیرآسیبی | آسیب مغزی مثل سکته، ضربه، تومور |
| شروع نشانه‌ها | در دوران رشد زبان، اوایل کودکی | بعد از آسیب مغزی یا بیماری |
| مشکلات زبانی | تاخیر در یادگیری زبان، مشکلات ساختاری و واژه‌ای | مشکل در تولید و درک زبان، واژه‌یابی |
| درمان لازم | گفتاردرمانی طولانی‌مدت | توانبخشی عصبی و گفتاردرمانی |
آفازی چیست؟
معمولاً آفازی و دیسفازی با هم اشتباه گرفته می‌شوند. برای درک تفاوت‌ها باید بدانید که آفازی چیست و چه اثری روی بیمار دارد. بنا به منابع معتبر، آفازی یا مشکلات زبان‌پریشی هم یک اختلال زبانی است و در اثر واردشدن آسیب به مغز رخ می‌دهد. این آسیب‌ها می‌توانند به‌طور ناگهانی یا پیشرونده رخ دهند. در هرحال، باعث بروز اختلالات جدی در زمینه خواندن و نوشتن یا درک گفتار دیگران می‌شوند. این اختلال هم انواع گوناگونی دارد:
- آفازی بیانی: فرد مبتلا مفاهیم گفتار را می‌فهمد، اما نمی‌تواند روان و راحت صحبت کند.
- آفازی ادراکی: فرد مبتلا می‌تواند صحبت کند، اما معنای کلماتی که می‌گوید، بی‌ربط و بی‌معنا هستند.
- آفازی گلوبال یا جهانی: درک و بیان فرد در این اختلال، به‌شدت آسیب می‌بینند.
- آفازی آنومیک: بیمار در زمان صحبت‌کردن، نمی‌تواند کلمات مناسب را پیدا کند.
به نقل از وب سایت رسمی کلینیک کلیوند :
“Aphasia is a communication disorder that results from damage to parts of the brain that are responsible for language. It can affect speaking, understanding, reading, and writing. Dysphasia is a less commonly used term and often refers to milder impairments.”
ترجمه فارسی:
آفازی یک اختلال ارتباطی است که در نتیجه آسیب به بخش‌هایی از مغز که مسئول زبان هستند ایجاد می‌شود. این اختلال می‌تواند بر صحبت کردن، درک، خواندن و نوشتن تأثیر بگذارد. دیسفازی اصطلاحی است که کمتر به‌کار می‌رود و اغلب به ناتوانی‌های خفیف‌تر اشاره دارد.
نشانه‌های شایع آفازی
آفازی هم با نشانه‌های متنوعی همراه است و بنا به اینکه فرد به کدام نوع آن مبتلا شده، با علائم و عوارض متفاوتی دست‌وپنجه نرم می‌کند. از علامت‌های شایع آن باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- مشکل در یافتن کلمات صحیح و گفتن کلمه اشتباه؛
- تغییر صدای حروف و ساختن کلمات جدید؛
- گفتن کلمات تکی به جای جملات کامل؛
- تشخیص‌ندادن آسان نام یک شیء؛
- دشواری در درک معنی کلمات؛
- ناتوانی در استفاده از اعداد؛
- درک‌نکردن زبان نوشتاری؛
- ناتوانی در شمردن پول.
دلایل بروز آفازی
آسیب‌دیدن مناطقی از مغز که کنترل گفتار را به‌عهده دارند، باعث بروز آفازی می‌شود. از شایع‌ترین دلایل ایجاد این اختلال باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- سکته مغزی؛
- عفونت مغزی؛
- صرع و میگرن؛
- التهابات مغزی؛
- تومورهای مغزی؛
- بیماری‌های مادرزادی؛
- پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی؛
- آسیب تروماتیک مغزی (TBI)؛
- بیماری‌های ژنتیکی مثل ویلسون؛
- بیماری‌های عصبی پیشرونده مانند زوال عقل و بیماری آلزایمر؛
- حملات ایسکمیک گذرا (TIA)، یعنی قطع موقتی جریان خون به مغز؛
- سم‌ها و زهرها (مانند مسمومیت با مونوکسید کربن یا مسمومیت با فلزات سنگین).
آفازی در کودکان و بزرگسالان
آفازی هم در کودکان و هم در بزرگسالان رخ می‌دهد، اما تفاوت‌های زیادی در عوارض و شیوه بروز آن میان افراد سنین مختلف وجود دارد. در جدول زیر به این تفاوت‌ها اشاره شده است:
| ویژگی | آفازی در کودکان | آفازی در بزرگسالان |
| علت | آسیب مغزی در دوران رشد زبان | آسیب مغزی بعد از رشد زبان |
| انعطاف‌پذیری مغز | بسیار بیشتر (امکان جبران بالاتر) | محدودتر |
| نوع مشکلات | تاخیر رشد، مشکلات ترکیبی در زبان | مشکلات در تولید و درک زبان |
| بهبود و درمان | امکان بهبود بهتر با مداخلات زودهنگام | نیاز به توانبخشی طولانی‌مدت |
تفاوت دیسفازی و آفازی چیست؟
تا اینجا با آفازی و دیسفازی آشنا شدید و شباهت‌های زیادی را میان آن‌ها مشاهده کردید. حالا در این بخش، به تفاوت دیسفازی و آفازی به‌طور دقیق، نگاهی خواهیم داشت تا بتوانید راحت‌تر، هریک از این دو اختلال را درک و مقایسه کنید:
| ویژگی | دیسفازی | آفازی |
| تعریف | اختلال کلی در تولید یا درک زبان، صرف‌نظر از علت | اختلال خاص در عملکرد واژگان ناشی از آسیب مغزی |
| دامنه | اصطلاح گسترده‌تر، شامل مشکلات واژگانی ناشی از عوامل مختلف (از جمله رشدی و غیرآسیبی) | زیرمجموعه‌ای از دیسفازی، فقط ناشی از آسیب مغزی (معمولاً نیمکره چپ) |
| علت | می‌تواند ناشی از آسیب مغزی، اختلالات رشدی یا عوامل دیگر باشد | عمدتاً ناشی از آسیب مراکز زبانی مغز (سکته، ضربه، تومور) |
| گستردگی اختلال | شامل مشکلات تولید و درک زبان با طیف وسیع‌تر علت | محدود به اختلالات واژگانی مرتبط با آسیب مغزی |
| مثال | مشکلات زبان رشدی در کودکان، اختلالات گفتاری غیرمغزی | مشکلات واژگان بعد از سکته مغزی یا ضربه مغزی |
دیسفازی و آفازی چگونه تشخیص داده می‌شوند؟
جهت تشخیص دیسفازی و آفازی به تیمی از متخصصان مختلف از جمله نورولوژیست‌ها، آسیب‌شناسان گفتار و درمان و گاهی روانشناسان و روانپزشکان نیاز است. برای تشخیص این بیماری‌ها از روش‌های گوناگونی استفاده می‌شود.
شرح حال و سابقه پزشکی
در این روش باید برای هریک از موارد دیسفازی و آفازی، شرح حال و سوابق بیمار مورد بررسی دقیق قرار بگیرند:
- دیسفازی: بررسی تأخیر زبانی، رشد زبانی غیرطبیعی، سابقه خانوادگی، اختلالات رشدی
- آفازی: بررسی بروز ناگهانی مشکلات گفتاری، سابقه سکته یا آسیب مغزی
معاینه بالینی مغز و اعصاب
یکی از مهم‌ترین روش‌های تشخیص اختلالات گفتاری و زبانی، بررسی و معاینه مغز و اعصاب است. این معاینات برای تشخیص دیسفازی و آفازی هم انجام می‌شود:
- دیسفازی: ممکن است طبیعی باشد (اگر علت رشدی باشد).
- آفازی: معمولاً نشانه‌های عصبی مثل ضعف عضلانی، فلج یا مشکلات هماهنگی دیده می‌شود.
تصویربرداری مغزی
عکس‌برداری از مغز هم می‌تواند در بسیاری از موارد، راهی برای تشخیص اختلالات زبان و گفتار مانند دیسفازی و آفازی باشد:
- دیسفازی: در برخی از موارد استفاده می‌شود.
- آفازی: ضروری است و از MRI یا CT برای شناسایی ناحیه آسیب‌دیده مغز می‌شود.
ارزیابی گفتار و زبان
درک و بیان گفتار باید در بیماران دیسفازی و آفازی، به‌دقت مورد بررسی قرار بگیرد. برای همین، ارزیابی زبان و گفتار همیشه از مراحل مهم تشخیص این اختلالات است:
- دیسفازی: بررسی درک، بیان، واژه‌یابی، ساخت جمله، مکالمه و دستور زبان در سطح رشدی.
- آفازی: بررسی درک، بیان، روان‌گویی، تکرار، نامیدن اشیاء، خواندن و نوشتن.
تست‌های استاندارد
آزمون‌های استانداردی برای تشخیص اختلالات گفتاری مختلف تعریف شده است. برای شناسایی دیسفازی و آفازی هم نمونه‌هایی از این تست‌ها وجود دارند:
- دیسفازی: تست‌های رشد زبان مثل CELF، PLS، TOLD.
- آفازی: تست‌های آفازی مثل (BDAE )Boston، WAB (Western Aphasia Battery).
آزمون‌های شناختی و افتراقی
منظور از آزمون‌های شناختی ارزیابی عملکرد مغز در زمینه حافظه، تمرکز، توجه، حل مسأله و عملکرد اجرایی است.
“آزمون‌های افتراقی هم تست‌هایی هستند که پزشک برای تشخیص نهایی چند بیماری شبیه به هم انجام می‌دهد.”
این تست‌ها برای اختلالات گفتاری هم کاربرد دارند:
- دیسفازی: بررسی افتراقی از اوتیسم، اختلال شنوایی، ADHD، ناتوانی یادگیری.
- آفازی: افتراق از زوال عقل، آپراکسی گفتار، دیزآرتری و سایر اختلالات عصبی.
درمان و توانبخشی در دیسفازی و آفازی
برای درمان دیسفازی و آفازی از گفتاردرمانی استفاده می‌شود. در واقع، اصلی‌ترین درمان این دو اختلال، همین روش است و با مراجعه به یک مرکز معتبر و کارشناسانی خبره، قطعاً نتایج خوبی برای بیمار حاصل می‌شود. گفتاردرمانی در هریک از این دو اختلال روند مخصوص به خود را دارد:
- در دیسفازی: بر رشد بدن تمرکز دارد.
- در آفازی: بر ترمیم زبان آسیب‌دیده تمرکز دارد.
در تمرینات گفتاردرمانی از روش‌های زیر برای بهبود وضعیت اختلالات آفازی و دیسفازی استفاده می‌شود:
- تقویت درک شنیداری؛
- بازی‌های زبانی مختلف؛
- تمرین درک دستور زبان؛
- تمرین تکرار جملات مختلف؛
- تمرین‌های تعاملی با افراد دیگر مانند نام‌بردن اشیا.
از کاردرمانی و فیزیوتراپی (در صورت وجود ضعف عضلانی) هم برای رفع اختلالات استفاده می‌شود. مدت درمان وابسته به شدت اختلال و میزان پاسخ‌گویی به روش‌های منتخب است.
نکات مهم در درمان دیسفازی و آفازی
برای اینکه نتیجه خوبی از درمان دیسفازی و آفازی گرفته شود، باید حتماً به این نکات دقت کنید:
- شروع زودهنگام درمان با نتایج بهتر همراه است.
- همکاری خانواده و اطرافیان بیمار در اثربخشی درمان‌ها نقش مهمی دارد.
- باید صبر و تداوم کافی وجود داشته باشد تا فرایند تدریجی بهبودی مشخص شود.
- پیوستگی جلسات گفتاردرمانی دیسفازی و آفازی و تمرین توانبخشی در منزل به تسریع درمان کمک می‌کنند.
چه زمانی به گفتاردرمانی مراجعه کنیم؟
مراجعه به‌موقع به گفتاردرمان از مهم‌ترین نکات در درمان آفازی و دیسفازی است. هر زمان که متوجه می‌شوید، توانایی گفتار و زبان کودک با سن او همخوانی ندارد، باید سریعاً برای درمان اقدام کنید. مقایسه با همسن‌ها تا حدی می‌تواند راهنمای تشخیص نیاز کودک به گفتاردرمانی باشد. برای بزرگسالان هم باید به‌محض اینکه وضعیت پزشکی بعد از مثلاً سکته مغزی به پایداری رسید، گفتاردرمانی را شروع کنید. یادتان نرود که مغز در هفته‌های نخست بعد از آسیب، انعطاف‌پذیری بسیار بهتری دارد. با مراجعه به یک مرکز مناسب می‌توانید این اختلالات را تحت کنترل درآورید. درمان و بهبودی به بیمار شما بسیار نزدیک است. همین الان، برای شروع دوره گفتاردرمانی فرم زیر را پر کنید تا کارشناسان توان هاب با شما تماس بگیرند و مسیر درمان را به‌سادگی آغاز کنید.
منابع:
